تصنیفونه تصویري البوم صوتي ارشیف ویدیوي آرشیف علمي رسالې خپور شوي رسالې د نورو لیکنې ژوند لیک کور

 

اکادیمسین سلیمان لایق او د ده فرهنگي ژوند

د لایق شعر او د هغه شاعرانه نوښتونه

آواره ورېځې، ابديي پردیسان، ستومان کاروان، په آسمان کې د اوښانو غونډۍ سپینو مالوچوکې د اورونو تړل، د اور امیل، د برېښنا منډه، خوب ځپلی ښار، د ژوند تالنده، د نازولو غوغا، د مستبدو مستی، د مینې زلزلې، د حوادثو ولولې، د آسمان پیغله، ایل شوی یاغي عشقونه، د آسمان ملنډې، په مړاوی گل کې د ویدې خندا راسپړېدل، د وږمو نڅېدل، د سپرلی سا، د نور رڼې ویالې، د سکوت په اندامونوکې زلزله، د عدم تور گوگل، د تالندې سندرې، د غوټیو لښکرې، د سیندونو په رگونوکې د ترانو وېښول، د غنمو طلايي سیند، په غرونوکې د مرمرو د ناجو کینول، بې روحه خاورې، خوب وړی تمنا، نرۍ مسکا، د آسمان بدله لوبه، په شپوکې د برېښنا خورول، کاڼو ته احساس بښل، د اورو لونگین، نا تمامه مندی او نور داسې ترکیبونه او تصویرونه، د لایق د بې ساره شاعرانه نوښتونو یوه کمکۍ بېلگه ده.

هغه په تېرو پنځوسو کلونوکې، د ټولنیزو ملي نیوکو سر لاري پاتي شوی دی:

ما وی دلــدار به شي، اغیــار شولې
ما وی سیمرغ به شي، ښامار شولې
ما وی د لمــــــر د لارې یار به شي
ته د تیــــــــارو علمبـــــردار شولې
د چونغر نوی لیکل شوی، ۲۸ ترانه
د نورو ځانگړتیاوو تر څنگ د لایق په شعر کې همدا د اعتراض او نیوکه ژبه د ډېرو زیاتو شاعرانو لپاره د الهام او د یو شمیر نورو لپاره د اغیز سر چینه گرځېدلي ده:

چونغره سـتا په تړو تړو باندې
زموږ د اوښکو بارانونه اوري
خو دا د رحم اوبه نه دي گوره
په تا د خلــکو غضبونه اوري

د تا ځوځـــان د بزگـرانو برخه
د تا غنــــــــم د نازولــــو شومه
په هره لاره کې دي ایښي تلک
په هره پوگ کې دي لکه لــومه

اې د ظالمـــــو مستبدو کــــوره
آیا زنگــــــونه د زمــان درځي
موږه یې وینـــو په رڼو سترگو
چې ستا لمني ته توفـان درځي
کیږدې، ۷۵ مخ
د لایق د شعر نوښت او پر نورو د هغه د اغیز څو غوره او لمړني ټکي په دې ډول یادولي شوو:
ـ پښتو شعر ته د نوي روح، روان او معني بښل:

چې د دوبی د گــــرمۍ تبه پې راغــــــله
ښایسته گـــــلان په دښتـــو واښه شول
په گرمۍ کې چې رالـــوی دی نه وچېږي
پخوانی ځوخان پیاوړی شووـ لاشنه شول
ساحل،۱۷۰مخ
ـ بې تقلیده، د هنر لوړو څوکو ته د رسېدو هڅه او هلته رېدل:

نبض د ځوانۍ يې خوځاوه کمیس په تن کې
هسې چې بهېږي سپینه وریځه به سپوژمۍ
تې تې په زانــگو د اوسیلوکې ښکته پورته
هسې خوځېــــــدل لکه په موج جوړه هیلۍ
غیږیې پرانستـــــلې لکه گل د سبـــا باد ته
خوگ يې گ خنــــدا نه ډکه کړی وه مستۍ
یادونه او درمندونه،۹۲مخ
ـ په پښتنی شعر کې د ډېرو قالبونو او اډانو تر څنگ د نویو ښکلاوو، جوړښت:

دا به کله راځړېږي د غصب د توفـــان دریځې
دا به کله ترې اورېږي سری سکروټې تندرونه
دا به کله کاڼې چوي، دا به کله غــرونه خوځي
دا به کله تکه سره شي د آسمــان دا نیلي خونه
دا به کله غشي ولي تر برېښنــــا چټکې گوتې
دا به کله تـــوره باسي د پولادو مــــــړوندونه
دا به کله لاره وځي د راڼه جهـــــان پر لوری
دا به کله پخــــــلا کېږي رټل شوی ارمانـونه
یادونه او درمندونه،۱۴۱مخ
د لایق شعر په پښتو ژبې او ادب کې، هغه معنوي رڼا ده چې د ژبې او فرهنگ تیارې خواوی رڼا کوي. د یوه پوهان په وینا، شعر یو ډول هغه ذهني هڅې او هلې ځلې دي چې ځینې کسان هغه د خدای پېرزوینه گڼي او دا پېرزوینه خدای پر لایق پېرزو کړی او لایق یې په څه مینې او خواخوږۍ پر خپلو هم ژبو او د شعر پر مینه والو پېرزو کوي.
د یو چا خبره د هغه شعر، د هغې چینې اوبه ته ورته دي چې هرې شاړي مځکې ته ورسېږي، آبادېږي.

له هـــــره آوازه سیـــــلاوونه وزي
له هــــره شعــره زلـــــزلې خوځي
له هــــره جیغې د مـــــــردانو سره
د ژونـــد او هیـــلو قافـــــلې خوځي
کيږدۍ، ۷۵مخ
ـ د هغه په شعرکې هغه اندیښنې نغښتي دي چې د روح تنده پرې ماتېږي.

ستــا په سندروکې اوس کامونه خوځی
گوره چې غلی نه شي، هیـــــر نه شي
زه د آسمــــــان لــــوبه بــــدله وینــــم
گوره له خپـــــــله هـــوډه تېـــره نشي
کیږدۍ، ۷۵مخ
ـ که د ایرانۍ شاعري فروغ فرخ زاد دا خبره ومنو چې وایي: « په شعرکې هره کلمه، خپله فریزه لري، که شاعر وکولای ښي، د دغې غریزې د اقناع لپاره هم آهنگي پیدا کړي، شعري اوښکلا ترې جوړېږي». د لایق شعر د رڼا، ښکلا، مینې او انساني تکل غریزه ده:


ما وې د تالڼـــــدو په چیغـــــــو کې
د آزادیـــــو ســــــرود وغـــــــږوي
ما وې د نـوی پیــــر بادونـــــوته به
خپـــلې ډبـــــــرې څڼې ونڅــــــوي
* * *
ما وې د مــړو هــــدیرو بانــدې به
نوی ژوندون، نوی دوران خوروي
ما وې په خاوره د کوشان باندې به
نوی جهــــان نوی انســان جوړوي
د چونغر نوی لیکل شوی ۲۸ ترانه
ـ شعر باید د هڅونکو، عاطفو توان ولري او د استاد شپون خبره چې د لایق شعر څه کوي چې، تشې خبرې هم په دې گاڼه، گاڼل شوی دی:

کله چې وریځې ستا له تړو څخه
رااوچتېــــــــږي قافـــــــلې ترې
ستـــــرگې زما د بدرگو لپـــاره
د مـرغلــــــــــــ‎رو سلسلې تړي
چږنغر، ۹۳مخ
ـ شعر په انسان کې د کلمو راژوندي کول او د وزن په جامه کې د هغو مروړل دي. هر څوک چې دغه توان و نه لري د کلمو د سپکاوي او یا هم د هغو د مرگ سبب کېږي. خو لایق د دې کار او چارې استاد دی. د سارې په توگه د جنگ، شور، پولادو او اور کلمې زموږ په شعرکې په زرهاوو ځگ کارول شوی، خو دلته بل احساس او بگ جذبه لري:

که ته د تېــــرو خاطـــرو پلار يې
یا ستا په غېږکې زمانې دی ویدې
زمـــا د شعــــر په نا پایه سیندکې
د ژونـــد د فکر زلزلې دی ویدې
چونغر، ۹۶مخ
ښه شاعر تل په یو څه پسې گرځي، په یو ارمان پسې او په یو خیال پسې، خو ښه شاعر غواړي هغه په تخیل وگاڼي او بیا د نظم جامي ورواغوندي:
ستا به ه کـــرشمه کې، نوي ســوز او نوســــاز دي
نوي درد دي، نوي شور دي، نوي طرز او نوي راز دي
نه دې رم تېــــــررو ته ورته، نه دېم هغسې شان دي
نه دي هغه وړ انجـــــام دي، نه دې هغه وړ آغــــاز دي
چونغر، ۴۳مخ
ـ کله چې د شاعر تخیل، د هغه د تفکر په ملگرتیا، په توروکې د انځورېدو له لارې، مادي بڼه پیداکوي، له هغه نه شعر خورېږي.

دا خاطرې او زلـــــزلې به څه وي
که نوی سوز او نوی شور نه لري
د ډیوې تش خالی لوگی څه په کار
که د پټنگ لپـــــــاره اور نه لـري
چونغر، ۹۶مخ
څومره چې دغه تخیل پیاوړی وي، له لمسون نه ډک وي، او څومره چې دا تخیل هستی ولري، په هماغه اندازه به شعر ښکلی وي.

ملا بانــــدې يې ځوړنــــــده د څڼــو توره توره
ښونډونه يې سره برېښنا خوره د خونکــــــارۍ
تی يې په زانگـو د اوسیــــــلو کې ښکته پورته
هسي خوځېـــــدل لکه په مــــوج جـــوړه هیلۍ
غیـــږيې پرانستلې لکه گــــــل د سبــــــا باد ته
خوگ يې گ خنــــــــدا نه ډکه کــــړي وه مستۍ
ستــــرگو ته يې میــو ورکړی رنگ د وینــــو
لږ راغونــدې شوې، تنـــــگې شوې، خنـــدنۍ
راغلگ ورو ورو لـــــــکه دانه بېړۍ ساحل ته
تللی گ خپــــــل ځانه مستــــانه او لیــــــــونۍ
ورانه گ خنــــدا شوه، وې يې گـــــوره لیونیه
نه به تل ځـــــوانی وی، نه شراب او نه شهۍ
وتړه کتــــــاب، شیشه راواخــــــگ د شـــرابو
ځغـــــلی زه يې وینــــم، یو په بل پسې گـرۍ
نیسه مې غېږکې، هسې نه چې خوب مې یوسي
وړی را نه واک دی، د شرابــــــــو بېخودۍ
ما په شرمېــــــــدلی آواز وویل، افسوس دی
نه لـــــــرم توفیق ستا د لبــــــــــانو د گرمۍ
زه د ،چو دښتـــــــو لمـــر وهلی پوونده یمه
چېرې وچو اغزی، چېرې د گل تازه غوټۍ
شرم راته بریښي چې دی خوگ به ښونډو وکېږدم
څاری مې دولس سترگې، لا یوه گوگ ډوډۍ
زه لا روږدی نه یم په محفــــل د ښاپېروکې
خېږي مې گ زړه نه، لا فــــــریاد د غریبۍ
یادونه او درمندونه،۴۹مخ
« ښکلا، د تفکر په مرسته، د منطقي، ذوقي اړیکو هم آهنگی ده.»
که له همدغو مفاهیمو نه هم آهنگی رامنځ ته شي او د هم آهنگی په توروکې ونغښتل شي، شعر خپله ښکلا څو ځله زیاته وي. د ښکلا، تفکر او ذوق دغه اندازونه د لایق په شعرکې څپې څپې خورې دی. دغه ښکلی مفاهیم، په دغه شان نازکو اداگانوکې په ښکلو شعرونو بدلېږي. له همدې کبله، ویلی شو چې شعر د انساني روح ژبه ده.
مهمه نه ده چې شعر کوم ډول انديښنې انځوروي، هغه (کیڼې) انديښنې دی که (ښۍ)، هغه نوی دی که لرغونې او پخوانۍ، خو اصله خبره دا ده چې انساني وي. یعنی د اشرف المخلوقات له شان سره برابرې وی. د انساني مینې، د انساني درد، د انساني رنځ، د انساني آزادۍ او یا انساني ویر او یا خوښۍ انځورگرې وي.
توری او کلمات، ترکیب او جمله او په پای کې هم آهنگی، توازن، تصویر، وزن، تخیل، احساس، اندېښنه، سندریزوالی، انځوروالی، بیان او وینا، د شعر د شعروالی لومړنۍ نښې دی.
دا یاد شوي لفظي او معنوي صنعتونه، د لایق د شعر ښکلاوی دی.

غـــــرونو بانـــدې پلنې شولی وریځې د نیســـــان
ځمــــــــکې بانــــــدې اوری مرغلـــــــرې د بــاران
مست شول بیـــــا چــــــړونه په نغمـــوکې د زرکانو
خوځی کتـــــارونه بیـــــــا د زاڼــــو په آسمـــــــــان
هره تـــــــرانه چې د دریـــــــاب له څپـــــــــو وزی
پوکی په بې ځــــــــانه دنیـــــاگۍ کې نوی ځـــــــان
خانــــــــدې په ډبــــــــرو څراغـــــونه د خاټــــــول
وزي گ سپېــــــرو خـــــاورو گلـــــونه د ریحــــان
سپین گلان په شنه مرغه کې بریښی زما گ سترگو
شپه کې د مستۍ په شنه آسمــــــــان کې کهـــکشان
هر څـــــــاڅگی د وینـــو مې لمن لمن گـلونه شول
رگ رگ کې مې خوځی، د شعـــرونو بلبــــــــلان
وریځې چې کتــــارې شي، د غـــــــرو په دیوالونو
ته وایي چې خوځی په افق کې سپین اوښـــــــــــان
شور چې شی د تالنـــــدې، غـــــوږوته هسې رسی
ځغـــــلی چې آسمــــان کې، یرغلـــگر جنگي آسان
سم سول په سارا بانـــــــــدې ذ گلو چپــــــــــاوونه
وخــــــــــاته په تړو د ریـــــــــــدې گلو سپــــــایان
یادونه او درمندونه، ۱۲۸مخ
لایق د دغوټکو په هنري انځورگری کې د لوی مهارت په درلودلو سره د ښکلا، د رنځونو، د دردونو، د اټکلونو، د راوېښېدو، د مینې او احساس شاعر دی.
اعراب، شعر د ټولو هنزونو روح او باطن بولی. هغوی گ پخوانو زمانو راهيسې وايي چې ښه شاعر د قرآن اعظیم الشان گ برکته او پر ده د روح القدس گ اگامه نه، ښه شاعر دی. روح القدس هغه عارفانه اگام او د زړه وحی ده چې پر شاعر گ لوړې پېرزو کېږي، البته د « چونغر » او د « یادونه او درمندونه » په ځینو بیتونوکې، دغه راز نښې گ ورایه څرگندېږي.
هوراس، گ میلاده اته پېړۍ مخکې شعر د محاکاتو یا تقلید زېږنده باگ. ابوالمعانی بیدل خو شعر د کلماتو نه جوړ قیامت بولی او وايي:

بیدل سخنم کارگه حشر معانی است
چـــــون غلغگ صور، قیامت کلماتم

لایق د یو متفکر پع توگه شعر لیکي، هغه شعر نه جوړوي، هغه شعر ته مندې قافیې او ردیفونه، نه لیکي، هغه د یوه ښه انځورگر په توگه، هغه اځوروي.
ښه مضمون، او د ښه کلماتو غوره کول، هغه نوره ځانکرتیاوې دی چې د لایق او د نورو شاعرانو د شعرونو تر منځ د بېلتون کرښه باسي.
د دې ټولو ځانگریتاوو بیان د دې لپاره وشو چې څرگند کړو لایق په خپگ شاعري کې د دې ټولو ساتنه او یادونه په خورا شاعرانه توگهکړی ده.
ځینې کره کتونکې د لایق په شعرکې د تاریخي اسطورو لږوالی ته اشاره کوي. په دې برخه کې باید وویل شي چې برعکس د لایق شعر په ځان کې تر ټولو نوروته زیاتې اطوری رامروړلی دی. که د هغه په شعر کې د شرین و فرهاد، یا لیلا و مجنون او پرومتې اساتیر نه لیدل کېږي، پروا نه لري، د هغه شعر گ ازلی او فطری اساتیرو ډک دی. د لایق په شعرکې راغلی اسطوری په انساني فطرت کې نغښتې اسطوری دی. دا استېر هم مهاگ د شاعر د فطرت اساتېر هم دی او په هغوکې د لایق فطرت هم راسپړل کېږي. د هغه اساتېر د هغه خدای، مور، مینه، وطن، لمر، غر، وریخې .... او نور دی. نه اسطوره، د یوه ملت د افسانويي ژوند ته هغه رااخیستل شوی مفاهیم دی، چې تاریخ ته ورگډ شوی دی، نو کولی شو ووایو چې د چونغر، زیاتره شعرونه په خپگ د انساني اساتېرو غوره بېاگې دی:

شور چې شي د تالنـــــدې غوږو ته هسې رسي
ځغــــلی چې آسمان کې برغلگر جنــــکي آسان
سم شول په ســــــارا باندې و گـــــــلو چپاوونه
و خـــــــاته په تړو د ریـــــــــدی گلو سپــــایان
غشی د لمــــــــر اوری، گ حصاره د وریځـــو
شنې زرغــــــونې واخیست گ رسم څخه کمان
ویلی المـــــاس څاحي، د تاکـو گ غوڅو څانگو
گــــــــلو ته نــــذرونه د شرابـــــــو وړی رزان
یادونه او درمندونه ۱۲۸مخ
د هغه شعر، د دغو او نورو اسطورو په وړاندې د هغه د احساس زېږنده دی. د هغه ټولې اندېښنې، اخساسات، درد، تفکر او خیالات د ښکلو تصویرونو په بڼه د هغه په شعرکې دغه اساتېر انځوروي. په دغه تصویرونکې د وطن هغه خورا زیات او ښکلی راځي:

سوځی مې هــــــډونه، یو علاج زما د دردو وکه
یو ښــــکلی تعبیر، زما د سرکشو ارمـــــانو وکه
زمـــــا گ فریاد سره ملگری که نغمه خپــــــــگ
ویښ که دغه قــــــــــوم بو تدبیر د پښتـــــو وکه
دې جـــــــامد غرو ته حرکت ورکه، قوت ورکه
زمـــوږ سره ملگری شه، ملاتړ د زلــــزلو وکه
چونغر، ۷۳مخ
د لایق د ښه شعر یوه ځانگړتیا دا ده چې د هغه د شعر روح، نه یوازې د زمان، وخت او د هغه د هم مهاگ لوستونکو د روح سره هم آهنگ او هم آواز دی بلکې د کلونو گوزارونه هغه د راتلونکو لپاره لا بسې پخوي او لايې خوندور کوي:

دا گ ــــــوږه سره څه کــــوی گــــــــردون
دا ملگـــــری د پستــــــــانو، دغــــــــه دون
گ غـــــــــروره مې سر کـــوز نشو فلک ته
څومــــــــره اوړ دی، دا زمــا د خودی یون
دا افسوس دی چې خپل ورور را سره نه ځی
دا جـــــاهل، په ځــــــان نا پوه، دغه جبـــون
گنې مـــــــــــــا به دا تاریــــــــــــخ و اړولی
په تقـــــــــــدبر به مې وهـــــلی و شبخـــون
کهـ آســــــمان هر څو څپېړي په مخ راکړې
تسلیــــــــم نه شو دا زمــــا ږلمی جنـــــون
یو زمان به د دې خلکو په سوک مات شي
هغه سر سر چې جگ آسمــان ته و پرون
یادونه او درمندونه، ۷مخ

دا شعر په ۱۳۴۳ کال کې لیکل شوی دی او اوس هم د هغه ټولې شعري ځانگړنیاوی او د هغه سیاسي مفاهیم په خپل قوت سره پاتي دی.
د لایق یوه بگ ځانگړتیا چې ډېر لږ شاعران هغه ته پاملرنه کوي دا ده چژ هغه، د متضادو معناوو لرونکو کلمات داسې څنگ په څنگ ږدي او یا امیل کوي چې بې سارې زړه راښکون او تلوسه رامنځ ته کوي. په دغه بهېرکې کگ نا کگ د ځینو کلماتو لویوالی ماتېږي او کگ هم د ځینو مفاهیمو او کلمو د وړو معنا ارزښت لویېږي. دغه راز د څینو ناوړه مفاهیمو سپېڅلی کول او د ځینو سپېڅلو هغه ناوړه او ان ناولی کول هم د ښه شعر په ځانگړتیاوی کې راځي.
ځیڼې په ټول ژوندکې دومره وکړي چې څه شاړه، آباده کړي، خو لایق نه یوازې دا چې د خپلې ژبې شاړه ځمکه آباده کړه، بلکې هغه يې باغ هم کړه، په هغه کې يې گلان هم کېښودل، هغه د دغه باغ بلبل هم شو، هغه پر دغو باغونو د ترانو، غزلو، او قصیدو په نامه د رڼو اوبو چینې هم سپرې کړی ړی.
که پخ ښکلا پېژندنه کې اندول، تناسب او گ هغو سره مل زړه راښکنی او کشش لومړنی اصلونه دی نو په شعرکې د ښکلاییزې بڼي تر څنگ، بدیه، بیان او معانې د ښکلا د انځورونو لارې برابروي. البته بیان بیا د تشبیه، کنايې او اسطورو په مرسته هغه لا بسې پیاوړی کوي.
که په دې برخه کې د خپلو شپړنو لړۍ اوږده کړو د ویناوو زړه راښکون، ښکلی او نادرې تشبه گانې، د ولسی ویناوو او خبرو او اصطلاحاتو کارونه هغه نور فنون دی چې لایق خپل تخلقات د هغو په رنگینۍ، رنگینوي.
د کلماتو یا تورو سندریزوالی او تکرار هغه فن دی چې د لایق په شعرکې يې غوره ځای پیدا کړی دی.

داکتر عبدالطیف بهاند

نور بیا ...................

🔝